Tarix həmişə arxivlərdə yaşamır. Bəzən o, dağların sinəsində, qaranlıq kahalarda, yarımçıq qalmış uşaqlıqların və vaxtsız qocalan talelərin yaddaşında nəfəs alır. Başlıbelin taleyi də belədir, danışıldıqca ağırlaşan, susduqca daşlaşan, unudulduqca vicdanı sızladan bir həqiqət.

1993-cü ilin aprelindən iyulun əvvəlinə qədər davam edən 113 gün sadəcə zaman deyil, iradənin sınağı idi. Kahalara sığınan 62 nəfər üçün dünya daraldı: ev yox idi, yol yox idi, yalnız yaşamaq instinkti vardı. Aclıq, soyuq, güllə səsi və ölüm qorxusu gündəlik reallığa çevrildi.

Bu faciənin mərkəzində 16 yaşında böyüməyə məcbur qalan Habil Ələsgərov dayanırdı. Uşaqlıq qorxu tanımamalı idi, amma mühasirə onu yaşından ayırdı. O, Başlıbel uşaqlarından biri kimi taleyin yükünü çiyinlərinə aldı.

18 aprel 1993-cü il dönüş nöqtəsi oldu. Kahalar aşkarlandı, silahsız mülki əhaliyə qarşı planlı qırğın törədildi. Qadınlar, uşaqlar, yaşlılar qətlə yetirildi, insanlar girov aparıldı. Həmin gün 18 nəfərin ölümü təsadüf deyil, etnik zorakılığın nəticəsi idi.

Habil o gün təkcə sağ qalmadı. Yaralı anasını, bacı-qardaşını, qonşularını və iki azyaşlı uşağı ölümün əlindən aldı. Onu qorxu deyil, məsuliyyət idarə edirdi. İnsanlığın sınaqdan keçdiyi anda doğru tərəfi seçdi.

Təhlükə bitmədi. Laçınlı 20 yaşlı Laləzər dağlarda azmışdı. Habil riskin ölçüsünü anlayaraq geri döndü və onu tapdı. Bu, hərbi yox, mənəvi strateji qərar idi - bir canın başqa bir can üçün ortaya qoyulduğu an.

Faciə Vüqar Abdullayevin fədakarlığı ilə tamamlandı. O, özünü qumbaranın üzərinə ataraq şəhid oldu və kahalara əbədi and yazdı. Tarix belə anlarda formalaşır: ağrı, vicdan və unudulmayan adlarla.

Atəş səsləri səmanı yaranda dəstələr parçalandı. Bir həftə sonra “Nəbi kahası”nda sağ qalanlar yenidən bir araya gəldi. Lakin mühasirə dərinləşdikcə ayrılıqlar artdı. Habil cəmi 16 yaşında idi - uşaqlıqla ölüm arasında.

Yeddi yaşlı Tacirə qorxudan donub qalmışdı. Atası başqa kahada idi. Geri dönüş mümkünsüz oldu. Yaralı uşaq ölümün üzünə dik baxdı. Bu səhnə qorxunu deyil, insan ləyaqətini göstərdi.

Mühasirə daraldı. Şəhid xəbərləri gəldi, uşaq məzarları qazıldı.

Ölüm adiləşdi.

İnsanlar torpağı tərk etməmək üçün ölümü seçdi. 93 yaşlı Ələsgər kişinin “Mən torpağımı tərk etmirəm” sözləri bir kəndin yox, bir xalqın mövqeyi idi.

113 gün ərzində kahalarda həyat davam etdi, meyitlər dəfn olundu, yaralar sarındı, çörək atəş səsləri altında bişirildi. Bu, sadəcə sağ qalmaq deyildi - insanın insan olaraq qalmaq uğrunda səssiz mübarizəsi idi.

2020-ci ildə torpaqlarımızın azad olunması ilə tarixi ədalət bərpa edildi. Başlıbelə dönüş, şəhidlərin ekshumasiyası, kahaların yenidən ziyarəti sübut etdi: torpaq yaddaşını itirmir. Ələsgər kişinin taleyi hələ də naməlumdur, amma ümid yaşayır. Bu torpaq əmanətini gec-tez geri qaytarır.

Bu yazı keçmişi xatırlatmaq üçün deyil, gələcəyi məsuliyyətə çağırmaq üçündür.

Başlıbel faciəsi tarixdən, dövlət yaddaşından və milli vicdandan silinməməlidir. Çünki unudulan faciə təkrarlanır.

Kahaların yaddaşı susmur. O danışdıqca, biz kim olduğumuzu daha aydın anlayırıq.

Əlirza İsbəndiyarov

tədqiqatçı-jurnalist

Zekainfo.az saytının redaktoru